सप्तरंगी ईशान्य भारत 2013

दिनांक २१ नोव्हेंबर ते २७ नोव्हेंबर २०१३ — हे सात दिवस आम्ही चार मित्रांना भारताच्या ईशान्य भागात *‘ज्ञान सेतू’* या ज्ञान प्रबोधिनीच्या उपक्रमातून जाण्याची संधी मिळाली. खरंच, हा भारताचा पूर्व भाग म्हणजेच जणू काही वेगळंच जग! भारताचा हा सगळ्यात पूर्वेकडील राज्य — *अरुणाचल प्रदेश* — जिथे सूर्य सगळ्यात आधी उगवतो! उंच डोंगररांगा, सगळीकडे हिरवळ, अंगाला झोंबणारा थंड वारा, आणि मधून वाहणाऱ्या दिबांग, सुबनसिरी, लोहित, कामेंग, तिराप या ब्रह्मपुत्रेच्या वेगवान उपनद्या... अखंड वाहणारी ब्रह्मपुत्रा नदी! नद्यांची नावे जशी वेगळी, तशीच त्यांची उच्चारायची पद्धतही अनोखी — आम्ही उच्चार करायचा म्हटलं की ते दोन वेळा तोच शब्द पुन्हा म्हणायला लावायचे! तिथली हिंदीसुद्धा वेगळी — प्रत्येक वाक्याचा शेवट “ना” ने होणारा — *“हो जायेगा ना!”* ऐकायला मजेशीर वाटायचं, कधी हासूसुद्धा यायचं! पण शेवटी आम्ही सुद्धा त्यांच्यासारखंच हिंदी बोलायला लागलो.

जेवणात तर अजूनच नाविन्य! नाश्त्याला भात, दुपारी भात, रात्री भात — म्हणजे तिथे *“खाना” म्हणजे भातच!* मात्र सामिष भोजनाची चंगळ तेथे सर्वत्र दिसते. रस्ते म्हणजे डोंगरातून जाणाऱ्या चढ-उतारांच्या पायवाटा; पण त्या सगळ्या त्यांच्या दैनंदिन जीवनाचा भाग आहेत.

‘ज्ञान सेतू’ हा असा उपक्रम की जो या दुर्गम भागात *विज्ञान* घेऊन जातो — तेही १८ ते ६५ वयोगटातील युवक-युवतींसोबत! स्वखर्चाने, कॉलेजला दांडी मारून, नोकरीतून सुट्टी घेऊन — असे तब्बल *२५० युवक* तयार झाले होते! त्यात आम्ही चौघे. हा अनुभव वेगळाच — भारत हा विविधतेने नटलेला देश आहे, हे ईशान्य भारतात गेल्यावर प्रकर्षाने जाणवलं. इथे *२६ मुख्य आदिवासी जमाती* आणि *१०३ उपजमाती* आहेत. प्रत्येकाची भाषा, पोशाख, उपासनेची पद्धत वेगळी — पण देव एकच, *दोनी पोलो* — म्हणजे चंद्र आणि सूर्य. त्यांची भेट झाल्यावर ते म्हणतात — *“दोनी पोलो आयो लाका”* — म्हणजे “चंद्र आणि सूर्य तुमचं रक्षण करो.”

तेथील शाळा म्हणजे कुठल्यातरी डोंगराच्या कुशीतले पत्र्याचे शेड. पण मुलांचा उत्साह मात्र विलक्षण! “महाराष्ट्रातून कोणी चार युवक विज्ञान शिकवायला आले आहेत!” — एवढीच आमची ओळख. “पुस्तकाशिवाय विज्ञान कसं शिकवणार?” या त्यांच्या शंकेने आमच्याकडे पाहण्याचा दृष्टीकोन सुरुवातीला वेगळा होता. पण एकदा प्रयोग सुरू झाला, एखादं खेळणं तयार झालं की सगळा वर्ग आमचाच झाला! मग आम्ही सांगू तशी मुलं वागायची, खूप हसायची, दंगा करायची, खेळणी बनवायची आणि ती सगळ्या वर्गात दाखवत फिरायची. कधी पाण्याचा फवारा वर्गात मारायचा आणि पावसाशिवाय सगळा वर्ग भिजवायचा; कधी कागदी टोप्या बनवायच्या; तर कधी एखादं हिंदी गीत म्हणत सत्राचा समारोप करायचा.

शेवटी निरोप घेताना त्यांच्या गालांवर हसू आणि डोळ्यात ओलावा — *“बाय भैय्या... फिर से आना भैय्या...”* असं म्हणत हस्तांदोलन करून आम्ही शाळेचा निरोप घ्यायचो. बरं… पुढच्या वेळी अजून बरंच सांगायचं आहे या प्रवासाबद्दल!

विनायक